Đại thi hào Nguyễn Du - ngàn năm nhớ mãi

Hà Tĩnh - vùng đất giàu truyền thống văn hóa, cách mạng, tự hào là quê hương của Đại thi hào Nguyễn Du - nhà thơ thiên tài của dân tộc, người đã góp phần làm rạng rỡ nền văn chương, văn hóa Việt Nam trên trường quốc tế. Với di sản “Truyện Kiều” mang tầm vóc nhân loại, Nguyễn Du để lại cho quê hương và đất nước một giá trị tinh thần vô giá.

Cố Tổng Bí thư Trường Chinh từng khẳng định: “Truyện Kiều là một áng văn kiệt tác mà dân tộc ta lấy làm tự hào một cách chính đáng. Với lời thơ rất đẹp, tác phẩm nghệ thuật đó đã tố cáo một cách hùng hồn chế độ bất công của thời phong kiến, nhất là đối với phụ nữ và đấu tranh cho chủ nghĩa nhân đạo, cho tình yêu chân chính của con người”. 

DANH NHÂN VĂN HÓA THẾ GIỚI 

Đại thi hào Nguyễn Du (1765 - 1820), tên chữ là Tố Như, hiệu là Thanh Hiên, sinh ra trong một gia đình khoa bảng nổi danh ở làng Tiên Điền, huyện Nghi Xuân, Hà Tĩnh (nay là xã Tiên Điền, tỉnh Hà Tĩnh). 

Năm Nhâm Tuất (1802), Vua Gia Long lên ngôi, Nguyễn Du được bổ làm Tri huyện Phù Dung (phủ Khoái Châu, trấn Sơn Nam); tháng 11 làm Tri phủ Thường Tín, trấn Sơn Nam. 

Con đường làm quan dưới triều đại nhà Nguyễn đang hanh thông nhưng Nguyễn Du vẫn thấy không mặn mà với chốn quan trường. Mùa Thu năm Giáp Tý (1804), ông lấy cớ bị bệnh, xin từ chức về quê. 

Tuy nhiên, về quê chưa được bao lâu thì Vua Gia Long có chỉ gọi ông vào Kinh đô. Mùa Xuân năm Ất Sửu (1805), ông được thăng Đông Các Đại học sĩ, tước Du Đức hầu. 

Tháng 9 năm Đinh Mão (1807), được bổ chức giám khảo trường thi Hương ở Hải Dương. Xong việc, ông xin nghỉ về quê và được Vua chấp thuận. Đến mùa hạ năm Kỷ Tỵ (1809), Vua có chỉ bổ ông giữ chức Cai Bạ tỉnh Quảng Bình. 

Tháng 2 năm Quý Dậu (1813), ông được triệu về Kinh, thăng hàm Cần Chánh Đại học sĩ, rồi cử đi sứ Trung Quốc với tư cách là Tuế Cống Chánh sứ. Mùa hạ năm Ất Hợi (1815), Nguyễn Du được phong chức Hữu Tam Tri Bộ Lễ, tước Du Đức hầu. 

Được sinh ra trong dòng họ có truyền thống khoa bảng, cùng sự giao thoa văn hóa xứ Nghệ - nơi của những câu hò, điệu ví mộc mạc mà đằm thắm, nghĩa tình với Kinh Bắc - mảnh đất của câu quan họ liền anh, liền chị và sự bác học của văn hóa kinh kỳ Thăng Long đã sinh thành, nuôi dưỡng nên một tâm hồn phong phú, một nhân cách lớn, thiên tài vượt thời đại, trở thành niềm tự hào của dân tộc suốt hàng trăm năm.

Mùa Thu năm Kỷ Mão (1819) Nguyễn Du được cử làm Đề điệu trường thi Quảng Nam, ông dâng biểu từ chối, được chuẩn y. Tháng 8 năm Canh Thìn (1820), Vua Gia Long mất, Vua Minh Mạng lên ngôi, Nguyễn Du được cử làm Chánh sứ sang Trung Quốc nhưng chưa kịp đi thì mất tại Kinh thành Huế vào ngày 10 tháng 8 niên hiệu Minh Mệnh năm thứ nhất (16-9-1820), hưởng thọ 55 tuổi.

Ông đã để lại cho đời sự nghiệp văn chương vô cùng quý giá, gồm 3 tập thơ bằng chữ Hán: Thanh Hiên thi tập, Bắc hành tạp lục, Nam Trung tạp ngâm với gần 250 bài và nhiều tác phẩm bằng chữ Nôm, trong đó tiêu biểu nhất là “Truyện Kiều” - tập thơ gồm 3.254 câu thơ được viết theo thể lục bát. 

Hàng trăm năm đã trôi qua, các tác phẩm của Đại thi hào Nguyễn Du, đặc biệt là tuyệt bút “Truyện Kiều” đã đi vào đời sống của Nhân dân Việt Nam, vượt qua biên giới đến với kiều bào ta ở nước ngoài và bạn bè quốc tế. 

Trưng bày bản Truyện Kiều cổ nhất bằng chữ Nôm, xuất bản năm 1866 Vừa qua, nhân dịp kỷ niệm 260 năm Ngày sinh Danh nhân văn hóa thế giới, Đại thi hào Nguyễn Du (1765 - 2025), tại Di tích quốc gia đặc biệt Khu lưu niệm Đại thi hào Nguyễn Du (xã Tiên Điền, tỉnh Hà Tĩnh), Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Hà Tĩnh tổ chức khai mạc không gian trưng bày “Đại thi hào Nguyễn Du - ngàn năm nhớ mãi”. Không gian trưng bày giới thiệu hơn 250 tư liệu, hiện vật, hình ảnh quý, phản ánh một cách có hệ thống và sinh động về cuộc đời, sự nghiệp, di sản văn chương của Nguyễn Du cùng các giá trị di sản văn hóa vật thể và phi vật thể tiêu biểu của Hà Tĩnh.  Điểm nhấn là không gian trưng bày những bản Truyện Kiều trong nước và xuất bản bằng nhiều ngôn ngữ ở nhiều quốc gia trên thế giới. Nổi bật là bản Truyện Kiều cổ nhất bằng chữ Nôm, xuất bản năm 1866.  Cùng đó là các cổ vật, hiện vật liên quan đến Truyện Kiều và văn hóa Kiều trong đời sống dân tộc, tiêu biểu như bộ sưu tập đĩa Mai Hạc và các vật dụng thể hiện văn hóa Truyện Kiều ở 3 miền Việt Nam…

Tư tưởng nhân đạo của Nguyễn Du đã đưa các tác phẩm và tên tuổi ông vượt qua thời gian, vượt mọi giới hạn của ngôn ngữ, bắt gặp sự chia sẻ, đồng điệu của con người trên toàn thế giới, bất kể nền chính trị, thể chế và văn hóa khác nhau. 

Năm 1965, giữa lúc đất nước đang chia cắt hai miền Nam - Bắc, cuộc kháng chiến chống Mỹ đang vô cùng ác liệt, Hội đồng Hòa bình Thế giới kết hợp với Việt Nam long trọng tổ chức kỷ niệm nhân 200 năm Ngày sinh Đại thi hào Nguyễn Du. 

Bất kể đạn bom, người dân Việt Nam nói chung, nhất là tại Hà Nội và Hà Tĩnh, các hoạt động kỷ niệm ngày sinh Đại thi hào vẫn tổ chức sôi nổi, rộng khắp với chương trình hội thảo, hội nghị, biểu diễn về Nguyễn Du và Truyện Kiều.

Với những cống hiến đặc biệt của Đại thi hào Nguyễn Du đối với nền văn học dân tộc và văn hóa nhân loại, Đảng, Nhà nước và cộng đồng quốc tế đã nhiều lần tôn vinh. 

Năm 1965, Ban Chấp hành Trung ương Đảng Lao động Việt Nam (nay là Đảng Cộng sản Việt Nam) có Chỉ thị “Về việc kỷ niệm Nguyễn Du”. Đây là cột mốc lớn trong việc nghiên cứu, khẳng định và tôn vinh ông và “Truyện Kiều”. 

Năm 2013, tại kỳ họp lần thứ 37 của Đại hội đồng Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên hợp quốc (UNESCO) họp tại Paris (Pháp) đã vinh danh Đại thi hào Nguyễn Du cùng với 107 Danh nhân văn hóa toàn thế giới. 

Theo đó, hoạt động tôn vinh được triển khai tại Việt Nam và các nước trong cộng đồng UNESCO.

Năm 2015 - tròn 250 năm Ngày sinh Nguyễn Du, UNESCO chủ trương thúc đẩy lễ kỷ niệm các nhân vật văn hóa và ưu tiên đối với các nước đang phát triển, các nước châu Phi, Ả Rập cùng các đảo nhỏ, các nhân vật phụ nữ. Đại thi hào Nguyễn Du nằm trong số 108 nhân vật được lựa chọn. 

Từ niềm phấn khởi đó, Lễ kỷ niệm 250 năm Ngày sinh Đại thi hào Nguyễn Du đã được tổ chức trọng thể tại Hà Tĩnh, trở thành dịp bày tỏ lòng tự hào, tôn vinh những cống hiến to lớn của Nguyễn Du đối với văn hóa Việt Nam và văn hóa nhân loại, làm sáng tỏ hơn tầm cao tư tưởng và các giá trị nghệ thuật của di sản Nguyễn Du.

SỨC SỐNG VƯỢT THỜI GIAN CỦA “TRUYỆN KIỀU”

“Truyện Kiều” của Nguyễn Du, nguyên tác là “Đoạn trường tân thanh”, là kiệt tác truyện thơ Nôm lục bát (3.254 câu), dựa trên cốt truyện Trung Quốc ( “Kim Vân Kiều truyện”) nhưng thực chất là bức tranh hiện thực rộng lớn về xã hội phong kiến Việt Nam đương thời. Tác phẩm kể về 15 năm lưu lạc đầy bi kịch của Thúy Kiều. 

Về giá trị hiện thực, “Truyện Kiều” đã lột tả bộ mặt đen tối, bất công, tàn bạo của chế độ phong kiến Việt Nam; phơi bày nỗi khổ đau đến cùng cực, nhất là người phụ nữ; là lời tố cáo đanh thép các thế lực tàn bạo chà đạp lên nhân phẩm, quyền sống; vạch trần sức mạnh ghê gớm của đồng tiền có thể “đổi trắng thay đen”, biến con người thành hàng hóa bị mua bán, đổi chác. 

Về giá trị nhân đạo, đó là tiếng nói bênh vực con người, đề cao tình yêu tự do, khát vọng công lý, ngợi ca lòng hiếu thảo, trái tim nhân hậu, đức vị tha, thủy chung, chí khí anh hùng.

Về nghệ thuật, Nguyễn Du đã kết hợp tài tình ngôn ngữ bác học với lời ăn tiếng nói dân gian, nâng Tiếng Việt và thể thơ lục bát lên tới đỉnh cao, làm giàu cho ngôn ngữ dân tộc. 

Nhờ những giá trị lớn lao ấy, suốt hàng trăm năm, “Truyện Kiều” được lưu truyền rộng rãi, chinh phục mọi tầng lớp, trở thành nguồn cảm hứng bất tận cho thơ ca, âm nhạc, sân khấu; đồng thời sản sinh nhiều hình thức sinh hoạt văn hóa - nghệ thuật độc đáo như: Trò Kiều, chèo Kiều, vịnh Kiều, lẩy Kiều, bói Kiều, đố Kiều... và là đối tượng nghiên cứu của nhiều ngành khoa học xã hội và nhân văn trong và ngoài nước. 

Đến nay, “Truyện Kiều” đã được dịch ra trên 30 thứ tiếng trên thế giới, trong đó Tiếng Pháp có trên 15 bản dịch, Tiếng Anh và Tiếng Hán có trên 10 bản dịch, Tiếng Nhật 5 bản dịch... 

Năm 2020, xuất bản ấn phẩm “Truyện Kiều tam ngữ» (Truyện Kiều bằng 3 thứ tiếng: Việt - Anh - Pháp).

HỒNG LÊ 

(tổng hợp)