Cá tra Việt Nam: Bức tranh muôn màu

Ít có đất nước nào được thiên nhiên trù phú nhiều điều kiện thuận lợi để phát triển ngành thủy sản như Việt Nam. Trong 5 năm trở lại đây, thủy sản Việt Nam đã có những bước phát triển mạnh mẽ, đặc biệt là ngành nuôi trồng, chế biến và xuất khẩu cá tra. Tuy nhiên, bên cạnh những gam màu sáng, bức tranh tổng thể về ngành này vẫn còn nhiều gam màu tối.

Những bước đi thuận lợi

Dải đất hình chữ S không chỉ đẹp về cảnh quan mà còn thuận về kinh tế. Bởi Việt Nam có nhiều điều kiện tự nhiên tốt để phát triển ngành thủy sản. Với đường bờ biển dài hơn 3.200km và vùng đặc quyền kinh tế trên biển rộng hơn 1 triệu km2. Những điều kiện này góp phần phát triển ngành thủy sản nước ta.

Vùng nuôi cá tra của Công ty Cổ phần Đầu tư và Phát triền Đa Quốc gia I.D.I tại Tân Hòa, huyện Lai Vung

Tổng Cục thủy sản Việt Nam nhận định ngành thủy sản đóng vai trò quan trọng trong nền kinh tế, cung cấp lương thực và tạo nguồn thu nhập cho hơn 4 triệu lao động. Theo Hiệp hội chế biến và xuất khẩu thủy sản Việt Nam (VASEP), sản lượng thủy sản Việt Nam đã duy trì tăng trưởng liên tục trong 17 năm qua với mức tăng bình quân là 9.07%/năm. Trong đó, sản lượng nuôi trồng thủy sản cả năm 2015 đạt 3.533 ngàn tấn, tăng 1.6% so với cùng kỳ. Góp mặt trong tiến trình đẩy nhanh sản lượng nuôi trồng thủy sản ở Việt Nam, ngành nuôi trồng và chế biến con cá tra ở một số tỉnh Đồng bằng Sông Cửu Long, như: An Giang, Đồng Tháp,... trong những năm vừa qua là một trong những ngành tiềm năng không thể thiếu.

Cá tra Việt Nam là đặc biệt bởi từ thịt đến mỡ cá đều mang lại hàm lượng dinh dưỡng cao. Nắm bắt được những ưu thế của cá tra và vai trò của ngành xuất khẩu cá tra trong tổng kim ngạch xuất khẩu thủy sản cả nước, nhiều doanh nghiệp trong nước đã mạnh dạn đầu tư khép kín từ con giống, ao nuôi, đến nhà máy chế biến với công nghệ hiện đại,…. nhằm cung cấp ra thị trường trong và ngoài nước cá tra đông lạnh, bột cá, mỡ cá,… có giá trị. Những năm qua, với việc nuôi trồng và xuất khẩu một lượng cá tra lớn, các doanh nghiệp đã đạt được nhiều bước đi lớn trong kinh doanh. Theo thống kê của VASEP thì Minh Phú Seafood Corp, Vĩnh Hoàn Corp, Công tỷ Cổ phần Đầu tư và Phát triển Đa quốc gia IDI - thành viên của ASM,… là một trong những cái tên đứng đầu top 100 doanh nghiệp xuất khẩu thủy sản Việt Nam 8 tháng đầu năm 2016.

VASEP cũng thông tin trong 8 tháng đầu năm nay, tổng xuất khẩu cá tra đạt 1.084.335.887 USD. Cũng thời điểm đó, sản lượng xuất khẩu cá tra của thị trường Mỹ đạt 254,563 triệu USD, tăng 22.4% so với cùng kì năm ngoái. Bên cạnh Mỹ và EU thì Trung Quốc và Hồng Kong đang là thị trường mới và được Việt Nam quan tâm. VASEP cũng chỉ rõ sản lượng xuất khẩu cá tra sang 2 nước này trong 8 tháng đầu năm là 171,936 triệu USD, tăng 72% so với cùng kỳ năm ngoái.

Những số liệu thống kê ấy góp phần bao quát được bức tranh khá thuận lợi về ngành nuôi trồng, chế biến, xuất khẩu cá tra Việt Nam hiện nay. Tuy nhiên, con cá tra Việt Nam phải nổ lực thật nhiều để vượt qua “phong ba” trong thời gian tới. Ông Võ Hùng Dũng - Phó Chủ tịch kiêm Tổng Thư ký Hiệp hội cá tra Việt Nam cho biết: “Cá tra Việt Nam là “con cá tỷ đô” được nhiều nước săn đón. Chúng ta có nhiều lợi thế để ngành nuôi trồng, chế biến và xuất khẩu cá tra phát triển. Tuy nhiên, để giữ được “phong độ” trong thời gian tới, Việt Nam cần phải khắc phục nhiều lỗ hỏng trong kỹ thuật nuôi, kỹ thuật chế biến, quản lí,…”.

Rào cản “ Thù trong - giặc ngoài”

 “Nơi nào không có cạnh tranh, nơi đó không có thị trường” - triết lí kinh doanh này là kim chỉ nam cho các doanh nghiệp trong nước về ngành nuôi trồng, chế biến và xuất khẩu cá tra trước sự cạnh tranh khốc liệt. Con cá tra phải nỗ lực dẹp “thù trong giặc ngoài” mới có thể đi trên con đường trải hoa hồng được. Hiện nay, ngành chế biến và xuất khẩu cá tra đang phải đối mặt với sự cạnh tranh giữa các doanh nghiệp trong nước.

Cá tra Việt Nam được nhiều người trong và ngoài nước ưa chuộng

Rất nhiều doanh nghiệp cạnh tranh không lành mạnh dẫn tới việc xuất khẩu giảm liên tục. Kết quả công bố ngày 4/4 sau đợt khảo sát trực tiếp về tình hình sử dụng kháng sinh tại các hộ nuôi trồng thủy sản trong năm 2015 và 3 tháng đầu năm 2016 của cục Thú y (Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn) cho thấy có đến 79.4% số hộ nuôi cá tra (nuôi thương phẩm và nuôi cá giống) có sử dụng kháng sinh. Cụ thể, kết quả điều tra 139 hộ nuôi cá tra thương phẩm tại 3 tỉnh Bến Tre, Đồng Tháp và An Giang cho thấy có đến 82.7% số hộ sử dụng kháng sinh. Trong đó, có các loại kháng sinh và nguyên liệu kháng sinh cấm, hạn chế sử dụng trong nuôi trồng thủy sản như Enrofloxacin, Amoxiline, Tetracycline,... Nhiều hộ nuôi còn dùng thuốc tăng trọng cho con cá nhằm gian lận thương mại, kiếm lời bất chính, làm mất uy tín chất lượng và hình ảnh cá tra Việt Nam. Nhiều lô hàng xuất khẩu cá da trơn đang bị các nước trả về vì không đảm bảo vệ sinh an toàn thực phẩm (VSATTP) và nhiễm những kháng sinh cấm sử dụng. Tuy nhiên vấn đề này vẫn chưa được kiểm soát chặt chẽ. Nhiều chuyên gia dự báo, kim ngạch xuất khẩu năm 2016 của mặt hàng cá tra sẽ giảm 5% so với năm 2015. TS. Nguyễn Thanh Tùng, Viện trưởng Viện Kinh tế và Quy hoạch thủy sản (Bộ Nông nghiệp và Phát triên nông thôn) nhận định hiện tại, chuỗi giá trị phát triển cá tra còn nhiều vấn đề tồn tại và trở ngại lớn nhất là phải cạnh tranh với các sản phẩm thủy sản thịt trắng khác như cá tuyết, cá rô phi, cá minh thái...

Một khó khăn nổi cộm gây trở ngại cho việc xuất khẩu cá tra nữa là những vấn đề liên quan đến thuế bán phá giá và chương trình thanh tra cá da trơn của Mỹ. Tổng cục Thủy sản Việt Nam cho biết, Đạo Luật Farm Bill 2014, từ tháng 3/2016, cá da trơn (catfish) thuộc bộ Siluriformes (gồm cá tra, ba sa,…) dù nuôi nội địa hay nhập khẩu đều sẽ chuyển việc kiểm soát từ FDA (Cục Quản lý Thực phẩm và Dược phẩm, thuộc Bộ Y tế Hoa Kỳ) sang FSIS (Cơ quan Kiểm tra và An toàn thực phẩm thuộc Bộ Nông nghiệp Hoa Kỳ - USDA). Nghĩa là, ngoài kiểm soát chất lượng VSATTP còn kiểm soát cả vùng nuôi cá tra của Việt Nam. Như vậy, cá tra (kể cá ba sa) Việt Nam khi xuất sang Mỹ phải tuân thủ những yêu cầu và quy định nghiêm ngặt. Cụ thể, từ ngày 1/9/2017, sản phẩm cá tra của Việt Nam muốn thâm nhập vào thị trường Mỹ phải được dán nhãn xuất xứ nơi nuôi trồng, xây dựng kế hoạch thú y thủy sản Quốc gia và phải là Quốc gia được Mỹ công nhận được phép xuất khẩu thực phẩm thịt vào nước này. Theo FSIS, cá tra chỉ được nhập khẩu vào nếu chứng minh có sự tương đồng về vùng nuôi tại Việt Nam với vùng nuôi tại Mỹ. Quy định này sẽ gây khó khăn cho con cá tra Việt Nam cũng như nhiều loại cá da trơn khác khi muốn xuất sang Mỹ. Trước mắt, các doanh nghiệp vẫn xuất khẩu bình thường sang thị trường Mỹ cho đến ngày 1/9/2017. Đồng thời cần phải tìm hiểu kỹ thông tin về các quy định đó để để thích ứng với yêu cầu từ thị trường Mỹ và tích cực mở rộng thị trường xuất khẩu để không thụ động với từng thị trường. 

Trong bối cảnh các hiệp định thương mại tự do (FTA) có hiệu lực, những tiêu chuẩn phức tạp của Quốc tế trong ngành cá tra cũng sẽ là thách thức lớn hơn cho Việt Nam. Theo đó, các hoạt động sản xuất và xuất khẩu cá tra như việc liên kết giữa người nuôi và cơ sở chế biến, mạng lưới xuất khẩu và phân phối lỏng lẻo sẽ gây khó khăn cho việc kiểm soát chất lượng, môi trường và dịch bệnh. Ngoài ra, ta cần đáp ứng quá nhiều yêu cầu chứng nhận khác nhau như ASC, GlobalGAP..., nhưng lại không có sự khác biệt đáng kể về giá bán. Trong khi, chất lượng cá tra chưa ổn định, chưa xây dựng được thương hiệu, mức độ cạnh tranh giữa các doanh nghiệp xuất khẩu cá tra lại khá cao với cùng một dạng sản phẩm fillet và luôn tiềm ẩn nguy cơ bị kiện chống bán phá giá, các nước có xu hướng tăng cường bảo hộ sản xuất trong nước thông qua các rào cản TBT/SPS, biện pháp tự vệ…chi phí để đáp ứng TBT/SPS nhiều khi cao hơn cả lợi ích từ việc cắt giảm thuế.

Bên cạnh đó, ở Việt Nam, thịt cá đã fillet của con cá tra có lúc giảm rất thấp, có một số doanh nghiệp xuất với giá chỉ 2 USD/kg. Mà giá thấp thì nhiều người lại nghi ngờ về chất lượng của con cá, khiến cái nhìn của người tiêu dùng về con cá tra chưa được tốt.

 “Con cá tỷ đô” sẽ còn mang lại giá trị nhiểu hơn cả “tỷ đô”. Phát huy thuận lợi, khắc phục khó khăn là việc mà các doanh nghiệp cá tra trong nước cần lưu tâm hơn để cá tra có thể “lặn” sâu hơn vào “đại dương” thủy sản rộng lớn.

Như Ý