Cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc trọn đời vì nước, vì dân

ĐTO - Đã gần một thế kỷ kể từ ngày Cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc qua đời. Mỗi khi nhắc về Cụ, chúng ta càng kính trọng, biết ơn một con người tài năng đức độ đã có công sinh thành, dưỡng dục nên một vĩ nhân: Chủ tịch Hồ Chí Minh - Anh hùng giải phóng dân tộc, Nhà văn hóa kiệt xuất của Việt Nam.

>> Tổ chức trang trọng Lễ giỗ lần thứ 95 của Cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc năm 2024

>> Hơn 12.100 lượt khách viếng, tham quan dịp Lễ giỗ lần thứ 95 của Cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc

>> Trang trọng, nghĩa tình Lễ giỗ Cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc

>> Đảm bảo Lễ giỗ lần thứ 95 của Cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc diễn ra trang trọng, ý nghĩa

Một góc của Khu di tích Nguyễn Sinh Sắc (Phường 4, TP Cao Lãnh)

Phẩm chất cao quý

Cụ Nguyễn Sinh Sắc sinh năm 1862 ở Làng Sen, nay thuộc xã Kim Liên, huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An. Cha mẹ mất sớm, khi 16 tuổi, Cụ Nguyễn Sinh Sắc được nhà nho Hoàng Xuân Đường ở làng Hoàng Trù (tức làng Chùa thuộc xã Kim Liên) nhận nuôi và cho ăn học. Vốn thông minh, hiếu học, Cụ sớm trở thành học trò giỏi có tiếng, được tôn là một trong “Nam Đàn tứ hổ” (gồm: Phan Bội Châu, Vương Thúc Quý, Trần Văn Lương và Nguyễn Sinh Sắc). Năm 22 tuổi, Cụ được cha mẹ nuôi gả con gái Hoàng Thị Loan.

Năm 1894, Cụ Nguyễn Sinh Sắc đỗ cử nhân. Năm sau, Cụ Nguyễn Sinh Sắc vào Huế thi hội nhưng không đỗ. Không nản chí, Cụ xin làm Hành tẩu Bộ Hộ, đồng thời vào học Trường Quốc Tử Giám, quyết theo đuổi khoa cử. Cụ Loan đưa 2 con trai Nguyễn Sinh Khiêm và Nguyễn Sinh Cung vào Huế ở cùng chồng, để lại con gái cả Nguyễn Thị Thanh ở quê chăm sóc bà ngoại. Ngày ngày, Cụ tần tảo quay tơ dệt vải, kiếm tiền giúp chồng dùi mài kinh sử và nuôi con ăn học. Năm 1901, Cụ Loan lâm bệnh rồi qua đời sau khi sinh con trai út Nguyễn Sinh Nhuận (cũng mất sau đó ít ngày). Cùng năm ấy, Cụ Nguyễn Sinh Sắc đỗ Phó bảng. Thời gian đầu sau khi đỗ Phó bảng, Cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc từ chối ra làm quan, sống thanh đạm bằng nghề dạy học, ngày ngày nghiên cứu tân thư, nuôi dạy con cái và kết bạn với sĩ phu yêu nước...

Năm 1906, Cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc nhậm chức Thừa biện Bộ Lễ. Làm quan triều đình nhưng cho rằng: “Quan trường là nô lệ trong đám nô lệ, càng nô lệ hơn”, “trung quân không phải là ái quốc, mà ái quốc là ái dân”. Cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc thường dạy các con: “Chớ lấy phong cách nhà quan làm phong cách nhà mình”. Cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc dạy con nghiêm khắc nhưng cũng rất tôn trọng con cái. Vốn tán thành chủ trương canh tân của Phan Chu Trinh, từ năm 1905, Cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc đã cho 2 con trai Nguyễn Sinh Khiêm và Nguyễn Sinh Cung theo học Trường Tiểu học Pháp Việt ở Đông Ba, Huế...

Tượng Cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc tại khuôn viên Khu di tích

Năm 1909, Cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc được bổ nhiệm làm Tri huyện Bình Khê (tỉnh Bình Định). Làm Tri huyện nhưng cụ thường giao du với các nhà nho yêu nước, bênh vực người nghèo, căm ghét cường hào bức hiếp nông dân. Đầu năm 1910, nhân việc Cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc cho bắt giam một tên cường hào, sau khi thả ra ít lâu thì tên này chết, Cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc bị triều đình xử phạt, giáng chức. Cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc bèn từ quan rồi chu du các tỉnh phía Nam, vừa kiếm sống vừa liên hệ, gặp gỡ các chí sĩ yêu nước (trong đó có Phan Chu Trinh) nhằm chắp nối, tìm cách cho con trai ra nước ngoài tìm đường cứu nước.

Trọn đời vì nước, vì dân

Sau khi Nguyễn Tất Thành rời bến Nhà Rồng (Sài Gòn, ngày 5/6/1911), bắt đầu hành trình cứu nước trên con tàu Đô Đốc Latouche Tréville, Cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc tiếp tục bôn ba khắp Nam Kỳ, sang tận Campuchia, vừa làm công việc chữa bệnh cứu người, vừa trông ngóng tin con. Đi đến đâu, Cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc cũng tìm cách liên hệ với các nhà sư, nhà nho yêu nước, chính trị tham gia phong trào Cần Vương, Đông Du, Duy Tân bị an trí hoặc đang lẩn tránh mật thám Pháp... Cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc giúp nhiều chùa chú giải kinh sách, góp ý kiến cho phong trào Chấn hưng Phật giáo. Một số chùa ở Nam Bộ hiện còn lưu bút tích và câu đối của Cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc.

Cuối năm 1916, qua gặp gỡ một số nhân sĩ, trong đó có cả học trò cũ của mình ở Sài Gòn, Cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc được giới thiệu với ông Hội đồng Hiển (Lê Quang Hiển), người Cao Lãnh, bấy giờ thuộc tỉnh Sa Đéc. Qua đàm đạo, Cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc có cảm tình với mảnh đất và con người Cao Lãnh nên năm 1917 cụ theo ông Hiển về đây. Ở Cao Lãnh, Cụ gặp con trai một người quen cũ là ông Trần Bá Lê (Cả Nhì Ngưu), vốn là điền chủ yêu nước, từng đóng góp tiền bạc cho phong trào Đông Du, sau bị thực dân Pháp bắt, tịch thu gia sản nên đã phải bán nhà cửa, ruộng vườn để lo lót, tránh tù tội. Ông Trần Bá Lê dựng cho Cụ một ngôi nhà nhỏ trên đất vườn nhà.

Tái hiện nghề dệt chiếu tại Làng Hòa An xưa trong khuôn viên Khu di tích Nguyễn Sinh Sắc

Hằng ngày, ngoài việc bốc thuốc, chữa bệnh cho người dân, Cụ giao tiếp với các thân hào, nhân sĩ, nhà nho yêu nước như: Lê Văn Đáng (Chánh nhất Đáng), Võ Hoành (Cử Hoành)... Tuy nhiên, Cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc chỉ ở đây một thời gian ngắn, đến năm 1919 thì rời Cao Lãnh, tiếp tục tới nhiều tỉnh, thành Nam Bộ để gặp gỡ những người đồng chí hướng và truyền bá tư tưởng yêu nước. Qua các nhân sĩ như Phan Chu Trinh, Nguyễn An Ninh... biết được nhân vật Nguyễn Ái Quốc nổi tiếng lúc này chính là Nguyễn Tất Thành. Do có quan hệ với tổ chức Việt Nam Thanh niên Cách mạng Đồng chí Hội ở đồng bằng sông Cửu Long nên Cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc bị mật thám theo dõi nhưng chúng không có đủ chứng cứ để bắt giam Cụ.

Năm 1927, Cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc trở lại Cao Lãnh. Tổ chức Việt Nam Thanh niên Cách mạng Đồng chí Hội ở Cao Lãnh đã sắp xếp để Cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc về ở nhà ông Năm Giáo bên bờ rạch Cái Tôm ở làng Hòa An (nay là xã Hòa An, TP Cao Lãnh). Hàng ngày, Cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc đến tiệm thuốc bắc Hằng An Đường ở chợ Cao Lãnh khám bệnh, bốc thuốc, buổi chiều ở nhà làm thuốc. Với người nghèo, Cụ chẳng những không lấy tiền khám mà còn cho thuốc.

Du khách tham quan, chụp ảnh lưu niệm tại Làng Hòa An xưa thuộc khuôn viên Khu di tích Nguyễn Sinh Sắc

Ở Cao Lãnh, Cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc được Nhân dân yêu thương, đùm bọc, che chở. Mỗi khi có khách đến thăm Cụ, ông Năm Giáo lại ra sân làm việc lặt vặt để canh gác. Cô Ba Ênh (Nguyễn Thị Bê) được bố trí hàng ngày quét dọn nhà cửa, đi chợ nấu ăn cho 2 ông già, thỉnh thoảng bơi xuồng đưa Cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc đi khám bệnh, gặp bạn hữu. Lúc này dù cao tuổi, sức yếu nhưng Cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc vẫn thường đi Sa Đéc, Sài Gòn, Long Xuyên, Châu Đốc... và nhiều lần gửi thư sang Phnom Penh tới địa chỉ bà Lương Văn Can - một cơ sở của Việt Nam Thanh niên Cách mạng Đồng chí Hội ở Campuchia, nhưng tất cả thư đều rơi vào tay mật thám Pháp.

Cuối tháng 11/1929, Cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc lâm trọng bệnh rồi qua đời, được đồng bào Cao Lãnh chôn cất cạnh chùa Hòa Long. Nhiều tờ báo ở Sài Gòn đồng loạt đăng tin về sự kiện Cụ qua đời, cho thấy sức ảnh hưởng cũng như sự nể trọng của giới trí thức thời bấy giờ đối với Cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc. Sau hàng chục năm dấn thân nhập thế, lưu lạc xứ người, Cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc đã nằm lại mãi nơi mảnh đất phương Nam. Cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc ra đi mà không đợi được ngày trở về của người con mà Cụ gửi gắm bao chí khí, hoài bão, không chờ được ngày Cách mạng thành công, đất nước được độc lập, dân tộc được tự do, cũng không biết được rằng sau những năm tháng bôn ba “tìm hình của nước”, người con Nguyễn Sinh Cung - Nguyễn Tất Thành của Cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc đã trở thành lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh, một vĩ nhân của Việt Nam và nhân loại.

Năm 1954, mộ Cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc được bộ đội và đồng bào địa phương tôn tạo, sau đó chụp ảnh gửi ra Bắc cho Chủ tịch Hồ Chí Minh. Ngay sau ngày miền Nam được giải phóng, đất nước thống nhất, thể theo nguyện vọng của Nhân dân, tháng 8/1975, Tỉnh ủy Sa Đéc đã xây dựng Khu mộ của Cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc, đến tháng 2/1977 hoàn thành. Hiện nay, sau nhiều lần tôn tạo, Khu mộ Cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc trở thành một quần thể Di tích lịch sử - văn hóa cấp Quốc gia tọa lạc tại Phường 4, TP Cao Lãnh. Mỗi năm, Di tích thu hút hàng trăm nghìn lượt du khách trong và ngoài nước đến thăm viếng.

NGỌC TÂM (Tổng hợp)