Để bảo tồn đa dạng sinh học khu Ramsa Tràm Chim hiệu quả

ĐTO - Vườn Quốc gia (VQG) Tràm Chim (huyện Tam Nông) có tổng diện tích tự nhiên 7.313ha với thảm thực vật phong phú gồm hơn 130 loài thực vật bậc cao. Hệ chim nước có 231 loài, thủy sản có 130 loài cá nước ngọt và 185 loài thực vật nổi, 93 loài động vật nổi, 90 loài động vật đáy… Đây là khu Ramsar thứ 2.000 của thế giới đang được bảo tồn đa dạng sinh học.

Số lượng sếu đầu đỏ về Vườn Quốc gia Tràm Chim đã giảm từ 1.000 cá thể năm 1980 xuống hiện còn 11 cá thể năm 2018 (ảnh: Văn Hùng)

Tuy nhiên, theo lãnh đạo VQG Tràm Chim, hiện có nhiều nguy cơ ảnh hưởng đến đa dạng sinh học của Vườn, ảnh hưởng đến điều kiện sống của một số loài chim di cư, đặc biệt là sếu đầu đỏ.

Nhiều tác động tiêu cực

Theo đó, nguy cơ ảnh hưởng của biến đối khí hậu đến da dạng sinh học của Vườn như tình trạng lũ lụt, hạn hán, cháy rừng, xói mòn, sụt lở đất, dịch cúm và các loài ngoại lai xâm hại sẽ làm cho sự suy thoái đa dạng sinh học nhanh hơn, tăng nguy cơ tuyệt chủng của nhiều loài động, thực vật, làm biến mất các nguồn gen quí hiếm. Tác động của biến đổi khí hậu cũng sẽ làm thay đổi chuỗi thức ăn của các loài thủy sản, trong đó nhiệt độ đóng vai trò quan trọng trong quá trình sinh trưởng và phát triển của sinh vật nói chung và các loài thủy sản nói riêng. Thay đổi nhiệt độ còn là điều kiện phát sinh của nhiều loài dịch bệnh.

Biến đổi khí hậu có xu hướng làm nhiệt độ ngày càng tăng, hệ quả là hạn hán, nước cạn kiệt, dễ cháy trong mùa khô... Những tác động đó làm ảnh hưởng đến điều kiện sống của một số loài chim di cư, đặc biệt là sếu đầu đỏ. Khi một trong các bãi ăn thiếu nước uống hoặc không còn thức ăn thì sếu lập tức bỏ đi. Gần đây, sếu đã hạn chế đến các bãi khu A2, bãi khu A3 và khu A4 vì thiếu thức ăn. Số lượng sếu đầu đỏ giảm từ 1.000 cá thể năm 1980 xuống hiện chỉ còn 11 cá thể năm 2018.

Đối với các loài thực vật, biến đổi khí hậu sẽ làm cho hệ sinh thái này ảnh hưởng nặng nề như cây cỏ năng không còn củ do bị ngập úng hoặc quá khô khiến củ không phát triển được... Đặc biệt là quần xã rừng tràm, nếu bị ngập nước lâu ngày tràm sẽ bị đổ ngã hoặc kém phát triển; nếu quá khô tràm rất dễ cháy gây ảnh hưởng đến đa dạng sinh học của Vườn. Biến đổi khí hậu còn tác động đến tình hình thủy văn, yếu tố quyết định đến hệ sinh thái đất ngập nước Tràm Chim, có thể sẽ làm cho việc quản lý thủy văn tại Tràm Chim gặp nhiều khó khăn.

Bên cạnh đó, áp lực về dân số và di cư cũng ảnh hưởng đến VQG Tràm Chim. Đa số người dân sống xung quanh Vườn có trình độ dân trí thấp, chưa am hiểu về giá trị của tài nguyên thiên nhiên đối với cuộc sống con người. Họ thường xuyên xâm nhập trái phép, khai thác làm cạn kiệt tài nguyên thiên nhiên trong VQG, nhất là việc sử dụng ngư cụ khai thác thủy sản mang tính hủy diệt như lưới điện, cào điện... có khi vô ý gây cháy rừng.

Mặt khác, việc xây dựng các đập thủy điện trên thượng nguồn có khả năng tác động lớn đến đồng bằng sông Cửu Long nói chung và VQG Tràm Chim nói riêng. Ảnh hưởng trực tiếp có thể làm mất đi một số loài cá không trở về thượng nguồn sinh sản, giảm nguồn thức ăn của các loài chim nước. Ảnh hưởng đến dòng chảy sẽ làm thay đổi chế độ thủy văn, gây tác động rất lớn đến hệ động, thực vật.

Giải pháp bảo tồn đa dạng sinh học khu Ramsa Tràm Chim

Trước nguy cơ ảnh hưởng đến đa dạng sinh học VQG Tràm Chim, nhiều chuyên gia và nhà khoa học cho rằng, để bảo tồn đa dạng VQG Tràm Chim, ngoài việc giữ nước, điều tiết cháy phù hợp, quản lý tốt mực nước tạo môi trường sống cho các thảm thực vật, tạo môi trường quen thuộc cho sếu, chính quyền địa phương cần đẩy mạnh công tác tuyên truyền, tạo sinh kế hợp lý cho người dân xung quanh khu vực VQG, qua đó cùng huy động lực lượng này trong nhiệm vụ bảo vệ đa dạng sinh học của khu Ramsa.

Nói đến vấn đề đa dạng sinh học và những thay đổi trong thời gian qua của VQG Tràm Chim, ông Dương Văn Ni - Khoa môi trường và Tài nguyên thiên nhiên, Trường Đại học Cần Thơ cho rằng, các nguyên nhân chính ảnh hưởng đến đa dạng sinh học của Vườn là thay đổi hệ sinh thái, khai thác quá mức, ô nhiễm, dịch bệnh, loài ngoại lai và biến đổi khí hậu. Việc thay đổi hệ sinh thái là do ở VQG Tràm Chim, nước trao đổi chỉ qua các cống, thời gian khô giảm, thời gian ngập gần như quanh năm, cây tràm xâm lấn tất cả các quần xã khác (các đồng cỏ), chất hữu cơ chưa phân hủy tích tụ nhiều hơn trên mặt đất và trong kênh rạch, các loài ngoại lai phát triển: ốc bươu vàng, cá lau kiếng, lục bình, mai dương.

Hệ thực vật đất ngập nước phong phú tại Vườn Quốc gia Tràm Chim

Riêng đồng cỏ năng, đặc biệt là năng kim bị thu hẹp và suy thoái (không tạo củ), số lượng sếu giảm nghiêm trọng, nhưng số lượng cò ốc tăng cao và giảm đáng kể diện tích cháy hàng năm. Ông Dương Văn Ni đề nghị, bảo tồn đa dạng sinh học của Tràm Chim là cần xác định cụ thể, đối với sinh cảnh là ưu tiên cho đồng cỏ rồi mới đến rừng tràm, giữ nước cao và lâu làm suy thoái đồng cỏ. Phục hồi đàn sếu tự nhiên là rất thấp, khả năng phục hồi nuôi nhốt là khả thi và phải mất 5-10 năm.

Tiến sĩ Lê Phát Quới - Trung tâm Khoa học môi trường và Sinh thái TP.Hồ Chí Minh cho hay, ở VQG Tràm Chim hiện nay, chế độ nước dẫn đến những thay đổi đặc tính đất và tiếp theo là thay đổi thành phần các quần xã thực vật, sau đó là môi trường sống của các loài chim nước. Từ đó, ông Lê Phát Qưới đề ra giải pháp cải thiện môi trường đất ở khu A1 giúp phục hồi – mở rộng diện tích đồng cỏ năng, kim, lúa ma, các quần xã thực vật và rừng tràm sẽ thu hút quần thể chim sếu. Phải phát triển rừng tràm ở khu A1, A2 làm nơi trú ngụ và sinh sản cho các loài chim nước, đồng thời tạo các đoạn kênh nối với nhau để có lượng nước ngọt đồng đều, tránh phèn...

Cây tràm xâm lấn tất cả các quần xã khác (các đồng cỏ) tại Vườn Quốc gia Tràm Chim

Theo ông Nguyễn Hoàng Minh Hải -Trưởng phòng Khoa học và Hợp tác quốc tế VQG Tràm Chim đề xuất, để bảo tồn đa dạng sinh học của VQG Tràm Chim, trong thời gian tới cần điều chỉnh, bổ sung Nhóm cố vấn bảo tồn đất ngập nước ở VQG Tràm Chim; cho phép người dân sử dụng hợp lý tài nguyên thiên nhiên để cải thiện cuộc sống trong mùa lũ; tiếp tục điều chỉnh, bổ sung Quy chế quản lý hệ sinh thái đất ngập nước đặc thù cho Tràm Chim (quản lý nước từng khu; đốt cỏ chủ động; kiểm soát tràm tái sinh, đào tạo; cơ chế đào tạo thu hút nhân tài; ưu đãi đặc thù cho lực lượng viên chức, nhân viên, lực lượng bảo vệ làm công tác bảo tồn và quản lý bảo vệ rừng...). Phục hồi 450ha lúa ma tạo nguồn gen và thu hoạch phục vụ du lịch, phục hồi 90ha bãi năng kim làm thức ăn cho sếu đầu đỏ...

Chủ tịch UBND tỉnh Đồng Tháp Nguyễn Văn Dương cho rằng, khu rừng đặc dụng với các cảnh quan tiêu biểu, hệ sinh thái đất ngập nước đặc thù, các loài động, thực vật quý, hiếm của VQG Tràm Chim là một hệ sinh thái tiêu biểu của vùng Đồng Tháp Mười thu nhỏ, một vùng đất ngập nước có tầm quan trọng quốc tế của một khu Ramsar. Chính vì vậy, Chủ tịch UBND tỉnh yêu cầu Ban Giám đốc Vườn tiếp thu các ý kiến đóng góp của các nhà khoa học, sớm nghiên cứu tạo môi trường sống tốt, bảo vệ các loài động, thực vật quí hiếm như sếu, lúa trời... Bên cạnh đó, có giải pháp phát triển, điều tra, thống kê hàng năm để bảo tồn đa dạng sinh học của Vườn một cách hiệu quả.

Thảo Vy